بادگیر نشانی از تمدن ایران
بادگیر نشانی از تمدن ایران
بادگیر از مظاهر و سمبل های تمدن ایرانی است دقیقا معلوم نیست
اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده است .استفاده از بادگير از سال های بسيار قديم در ايران متداول بوده است.
بادگير ها با اشكال مختلف در شهر هاي مركزي و جنوب ايران ساخته شده كه هر كدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحي و اجرا شده اند.
تا قبل از اختراع كولر برقي و گسترش آن در شهر هاي مختلف، از بادگير در ابنيه مختلف مسكوني، مذهبي و خدماتي استفاده مي شده است
و هنوز هم مي توان باقيمانده اين بادگير ها را در اقليم گرم و مرطوب جنوب در شهر هايي مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم،
بوشهر و اقليم گرم خشك نواحي مركزي مانند كرمان، نايين، يزد، طبس، كاشان، سمنان، اصفهان و حتي نواحي جنوب شهر تهران مشاهده نمود.
طرز کار بادگیر:
عملكرد بادگير بدين صورت است كه باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اطاق هاي اصلي ساختمان، آب انبار و يا سرداب هدايت مي كند.
در بعضي از مساجد حاشيه كوير مانند مسجد قديمي اردكان و مسجد جامع فيروز آباد در استان يزد، دريچه بادگير درست در بالاي محراب قرار دارد.
به اين ترتيب، باد مطلوب وارد بخش هاي مختلف ساختمان مي گردد و باعث تهويه و خنكي آن مي شود.
شهر تاريخي يزد به شهر بادگير ها معروف است و به تحقيق، نسبت به ساير شهر هاي مركزي ايران داراي بيشترين تعداد بادگير است.
در اين شهر، مرتفع ترين بادگير جهان يعني بادگير باغ دولت آباد وجود دارد كه داراي حدود 34 متر ارتفاع است.
ارتفاع دهانه فوقاني بادگير 11 متر مي باشد. اين بادگير هشت طرفه، باد را از هر سمتي كه بوزد به درون ساختمان هدايت مي كند.
بعضي از بادگير ها، فقط از طريق جابجايي هوا، داخل بنا را خنك مي سازند و بعضي ديگر،
هم از طريق جابجايي هوا و هم از طريق تبخير اين عمل را انجام مي دهند. سيستم برودتي بادگير باغ دولت آباد از طريق روش دوم است؛
بدين صورت كه جريان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روي يك حوض سنگي كوچك و فواره رد مي شود و
سپس از آنجا به ساير اطاق ها هدايت مي گردد اطاق زير بادگير كه حوض و فواره در آن قرار دارد
به صورت هشتي (هشت ضلعي) است و در هاي متعددي در آن وجود دارد.
در هر زمان كه نياز به خنك نمودن اطاق خاصي باشد، در بين آن اطاق و اطاق هشتي زير بادگير را باز مي نمايند.
جهت تقويت عملكرد خنك سازي بادگير و استفاده از برودت تبخيري از روش هاي ديگري نيز استفاده مي شده است.
به عنوان مثال، در شهر بم بادگيري وجود دارد كه از ساختمان، حدود 50 متر فاصله دارد و با يك كانال زيرزميني به آن مرتبط است.
در بالاي اين كانال، يك باغچه قرار دارد.
بعد از آبياري باغچه، رطوبت آن به ديوار هاي كانال ارتباطي نفوذ مي كند و نسيم بادي كه از بادگير به سمت ساختمان جريان دارد را خنك تر مي نمايد.
در بعضي از موارد نيز در روي دهانه بادگير، حصير، سوفال و يا بوته هاي خار قرار مي دادند و روي آن آب مي پاشيدند
و بدين طريق رطوبت و برودت هاي هواي ورودي را افزايش مي دادند.
تا پيش از پيدايش يخچال برقي، در بسياري از خانه ها، مواد غذايي را در محوطه زير بادگير نگاه مي داشتند تا خنك بماند و دير تر فاسد شود.
معماری بادگیر :
بادگير ها معمولاً يك طرفه، چهار طرفه و يا هشت طرفه مي باشند.
در شهر يزد تمامي بادگير ها مرتفع و چهار طرفه يا هشت طرفه هستند.
ولي برعكس در شهر ميبد كه در 50 كيلومتري غرب شهر يزد است،
بادگير ها كوتاه و يك طرفه هستند. اين امر بدين خاطر است كه در ميبد،
باد هاي كويري، توام با گرد و غبار از سمت كوير مي وزد و اهالي مجبورند كه بادگير هاي خود را پشت به اين باد و در جهت باد مطلوب بسازند.
ولي در يزد، چون بين دو رشته كوه قرار گرفته، باد هاي كويري كمتر جريان دارد و مي توان بادگير هاي مرتفع چند طرفه احداث نمود.
خاصیت دودکشی بادگیر:
از خصوصيات ديگر بادگير مي توان از اثر دودكش نام برد .
در مواقعي كه باد جريان نداشته باشد، هواي گرم داخل بنا صعود مي كند و از طريق بادگير به خارج بنا منتقل مي شود
و بدين صورت كماكان يك جريان هوا در داخل ساختمان برقرار مي گردد
هرچند كه شدت آن كمتر از مواقعي است كه باد در محيط خارج جريان داشته باشد.
اغلب بادگير ها، داراي چوب بست هايي هستند كه دو طرف دهانه بادگير را به هم متصل مي كنند
و انتهاي اين چوب بست ها از بدنه بادگير بيرون مي باشد.
اين چوب بست ها جهت افزايش استحكام و مقاومت بادگير در مقابل فشار باد است و به صورت كششي كار مي كنند
و نمي گذارند كه پره هاي داخلي و بدنه بادگير از يكديگر جدا شوند.
علت آنكه انتهاي اين چوب ها را نمي برند اين است كه در زمان تعمير و مرمت بادگير،
داربست ها را به اين چوب ها متصل مي كنند و از روي داربست ها، تعميرات لازمه را انجام مي دهند.
مشکلات بادگیر ها و روش جلوگیری از آن :
از جمله مشكلاتي كه در رابطه با بادگير وجود دارد اين است كه با وجود كليه تمهيدات، باز هم مقداري گرد و غبار وارد فضاي داخل بنا مي شود.
به علاوه، پرندگان، جانوران موذي و حشرات نيز از طريق مجراي بادگير وارد فضاي داخل مي شوند.
همچنين كنترل كامل مقدار جريان هوا و ميزان رطوبت و برودت ميسر نمي باشد
البته با نصب تور سيمي ريز بر روي بادگير، مقداري از مشكلات حل مي شود.
انواع بادگیر:
یک طرفه ، دو طرفه ، سه طرفه ، چهار طرفه ، چند طرفه ، چپقی
یک طرفه :
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند.
ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است وئ بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود
در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادها ی خنک و نسیم های مطبوع می سازند
جبهه های دیگر آن را می بندند .
در برخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد .
ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب ( که در بالای بام دیده می شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و
پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ظلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد.
این نمنه بیشتر در مناطق سیستان وقسمتی از شهر ها ی بم دیده می شود.
دو طرفه :
نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود و
در قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود.
سه طرفه :
سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکم دریده).
در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
چهار طرفه :
باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند،
و معمولاٌ داخل کانالها ی آن با تیقه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند
و بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند
که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق ( حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است.
در مناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کردند
و اتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است.
این فضاها ( سرد آب ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است.
چند طرفه :
این نمونه در یزد ، کرمان و بوشهر و… دیده می شود در شهرستان یزد و برخی از قسمتها ی مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی ( معمولاٌ هشت وجهی و
حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند
چپقی :
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله ی خم دار ( زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتها یث داخلی مانند
نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است.
نما سازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله ی آجر کاری و یا گچ بری ساخته می شود.
مصالح ساختماني بادگيرها :
مصالح ساختماني بادگيرها را معمولا خشت خام، آجر، گل، گچ و چوب شورونه تشکيل مي‌دهد، چهار بخش عمده بادگير شامل بدنه، قفسه، تيغه‌ها و سقف است.
نماسازي بادگيرها :
نماسازي بادگيرها خود از ويژگي‌هاي خاصي برخوردار است و در نهايت ظرافت به وسيله آجركاري و يا گچ‌بري ساخته مي‌شود.
در اين جا لازم است از بادگير مضاعف، بادگير دواشكوبه و بادگير حفره‌اي نيز نام برد.
در شيراز نيز بادگيرهايي كم و بيش ديده مي‌شود كه به عنوان نمونه مي‌توان از بادگير ارگ و آب انبار كريم‌خان زند ياد كرد.
ارتباط بادگیرها با آب و هوای منطقه :
وجود بادگير با آب و هواي هر منطقه در رابطه مستقيم است.
به طوري كه هر چه شدت گرماي هوا كاسته شود به همان ميزان از تعداد بادگيرها كاسته می شود.
به عنوان مثال در روستاي كوهستاني «طرزجان» و «ده بالا»(هر دو از روستاهای کوچک اطراف یزد با آب و هوایی کوهستانی و ییلاقی هستند.) كه هواي آن خنك است،
بادگير براي اهالي معنا و مفهومي ندارد در حالي كه در «ميبد» كه داراي آب و هواي گرم و خشك است مي‌توان گفت كه بيشتر خانه ها بادگير دارند.
ارتباط بادگیر در خانه و تعین و تشخص صاحب خانه :
شاید بتوان گفت ، وجود بادگير در هر خانه معرف تعيّن و تشخّص افراد آن خانه است.
بزرگي و كوچكي بادگير با موقعيت اقتصادي صاحب خانه ارتباط دارد.
به گونه‌اي كه وقتي وارد يك روستاي كويري مي‌شويم با نگاهي گذرا به وضعيت بادگيرها مي‌توانيم موقعيت اقتصادي هر خانوار را روشن كنيم.
زيرا كه خانه‌هاي فقيرنشين بادگير ندارند. بعضي از آنان كه بادگير دارند
مصالح عمده بادگير خشت و گل، يك طرفه و حتي تعداد چشمه‌هاي آن بسيار كم است.
در حالي كه مصالح بادگير ثروتمندان بيشتر خشت و آجر چند طرفه و با تزييناتي همراه است.
بيشتر بادگيرها يك طبقه است. فقط چند بادگير در سراسر يزد ديده شد كه دو يا سه طبقه است.. .
انواع بادگیر ها از نظر ساخت و نوع مصالح:
اردکانی ، کرمانی ، یزدی
اردکانی :
بادگیر اردکانی بیشتر در منطقه اردکان دیده می شود و جهت بادگیر رو به باد اصفهانی است. از سمت غرب و شرق و جنوب منفذ ندارد.
بنای این نوع بادگیر به نسبت سایر انواع بادگیر تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی هم مقرون به صرفه است .
به همین لحاظ ممکن است که برای هر اتاقی یک بادگیر ساخته شود
کرمانی :
بادگیر کرمانی ساده و کوچک است و به خانه خانواده های متوسط رو به پایین اختصاص دارد.
هر بنایی می تواند این بادگیرها را بسازد. مصالح اصلی آن بیشتر خشت و گل است. از آنجا که این نوع بادگیرها دوطرفه هستنند،
بادگیر دوقلو نیز نامیده می شوند. بادگیرهای دو قلو را در مسیر بادهای شناخته شده می سازند.
کار این نوع بادگیرها تا حدودی نسبت به بادگیر های اردکانی دقیقتر ایده آل تر است زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده طرف دیگر می شود .
بادگیر بیشتر آب انبارها را نیز به شکل بادگیر کرمانی درست می کنند تا از یک سمت آن هوای خوش و مطبوع به آب برسد و از طرف دیگرش هوای گرم به بیرون برود .
یزدی :
بادگیر یزدی از سایر انواع بادگیرها بزرگتر است و چهار طرفه ساخته می شود
به همین لحاظ این بادگیر را در بعضی جاها بادگیر «چهار طرفه» یا «چهار سو » می نامند.
البته ساختمان آن از لحاظ معماری از سایر انواع بادگیرها مشکل تر و پیچیده تر است.
به همین دلیل می توان آن را نوع برجسته ای از پدیده های هنر معماری به حساب آورد.
ارتفاع آن به طور معمولاٌ زیاد است و میزان ارتفاع بادگیر از پشت بام خانه و نوع چشمه های هر سمت بادگیر ارتباط مستقیم با اوضاع جوی منطقه دارد،
این نوع بادگیر ویژه ثروتمند و گاهی نیز در خانه های افراد متوسط روستایی و شهری ساخته شده است .
نظر بدهید